یوسف بدیعی سمرقندیبَدیعیِسَمَرْقَنْدی، یوسف (د۸۹۷ق/۱۴۹۲م)، متخلص به بدیعی، ادیب و سخنور قرن ۹ق/۱۵م. از زندگانی او اطلاعات اندکی بر جای مانده است. ۱ - شرح اجمالیاز آن‌جا که وی در اندجان (شهری در فرغانه) به دنیا آمد، [۱]
غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ش.
برخی منابع او را با نسبت اندجانی خوانده‌اند. [۲]
محمد مظفر حسین صبا، تذکرة روز روشن، ج۱، ص۱۰۲، به کوشش محمد حسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
[۳]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۳۲۳، تهران، ۱۳۴۴ش.
بدیعی از خردسالی به شعر و شاعری روی آورد. در آغازِ نوجوانی رهسپار سمرقند شد و به فراگیری دانش و فنون شعر پرداخت. در آن‌جا با مولانا صفایی، شاعر اندجانی آشنا شد و در حلقة شاگردان او درآمد. پیوند دوستانه و عمیق میان آن دو سبب شد که برخی بدیعی را با تخلص و شهرت صفایی بخوانند، اما این موضوع سبب رنجش شاعر جوان می‌شد. [۴]
علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ج۱، ص۴۸، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۵]
علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۶]
غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ش.
۲ - تبحر در شعرگفتهاند که اشعار ایام نوجوانی او از پختگی لازم برخوردار نبود؛ با این حال، وی پس از وقوف به صنایع شعری و فراگرفتن عروض، بدیع و معانی و بیان در سرودن انواع شعر تبحر یافت. [۸]
علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۹]
غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۱۰]
محمد مظفر حسین صبا، تذکرة روز روشن، ج۱، ص۱۰۲، به کوشش محمد حسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
بدیعی در عهد محمد بایسنقر به شهرت رسید [۱۱]
دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، ج۱، ص۴۱۲، به کوشش ادواردبراون، لیدن، ۱۳۱۸ق.
و در دوران سلطان حسین بایقرا (حک ۸۷۲ -۹۱۱ق/۱۴۶۷- ۱۵۰۵م) از ماوراءالنهر به هرات آمد و در درگاه او تقرب و حرمت بسیار یافت. [۱۲]
غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۱۳]
غیاث‌الدین خواندمیر، خلاصةالاخبار، ج۱، ص۳۰-۳۱، به کوشش گویا اعتمادی، کابل، ۱۳۴۵ش.
[۱۴]
محمد مظفر حسین صبا، تذکرة روز روشن، ج۱، ص۱۰۲، به کوشش محمد حسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
وی پس از سفر به نواحی مختلف خراسان و به روایتی دکن هند، [۱۵]
علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۱۶]
علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۵۸، به کوشش محمد عبدالمجیدخان، کلکته، ۱۲۹۵ق.
[۱۷]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۱۲۰، تهران، ۱۳۵۶ش.
سرانجام به سرخس آمد. او در همین شهر درگذشت و در مقبرة شیخ لقمان پرنده (بابالقمان) به خاک سپرده شد؛ به این مناسبت، گاهی او را سرخسی هم نامیده‌اند [۱۸]
علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، ج۱، ص۱۱۸، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک، شم ۴۳۰۴.
[۱۹]
علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ج۱، ص۴۹، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۲۰]
علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۲۱]
غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ش.
۳ - آثار و تألیفاتاز بدیعی ابیاتی پراکنده در تذکره‌ها باقی مانده، و دیوانی از وی تاکنون به دست نیامده است. [۲۲]
علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ج۱، ص۴۹، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۲۳]
علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۲۴]
غیاث‌الدین خواندمیر، خلاصةالاخبار، ج۱، ص۳۱، به کوشش گویا اعتمادی، کابل، ۱۳۴۵ش.
[۲۵]
محمد صدیق حسن خان، نگارستان سخن، ج۱، ص۱۶، به کوشش محمد عبدالمجیدخان، کلکته، ۱۲۹۳ق.
[۲۶]
علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۵۸ -۵۹، به کوشش محمد عبدالمجیدخان، کلکته، ۱۲۹۵ق.
[۲۷]
محمد مظفر حسین صبا، تذکرة روز روشن، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش محمد حسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
بدیعی در فن معما چیره دست بود و رساله‌ای با عنوان شرح معما در تبیین قواعد معما و نجوم تألیف کرد. این رساله در ۸۹۴ق/۱۴۸۹م نگاشته شده، و مشتمل بر ۱۰ «شجره» است. [۲۸]
علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ج۱، ص۴۹، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۲۹]
علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۳۰]
غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۳۱]
منزوی، خطی، ج۱، ص۱۳-۱۴.
دست‌نویسی از این اثر در کتابخانة پنجاب نگهداری می‌شود [۳۲]
منزوی، خطی، ج۱، ص۱۳-۱۴.
حسین، ج۳، ص۶۵۰). همچنین استقبال او از قصیدة «مرآت الصفا» مشهور است. [۳۳]
علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
در برخی منابع متأخر به اثر دیگری از بدیعی با عنوان مثلثات منظوم یا نصاب مثلث اشاره شده است. [۳۵]
محمدبشیر حسین، فهرست مخطوطات شیرانی، ج۳، ص۶۵۰، لاهور، ۱۹۷۳م.
[۳۶]
۱۳،۱۴، منزوی، خطی.
در حالی که برخی احتمال می‌دهند که این اثر به شاعر سدة ۱۰ق/۱۶م، بدیعی تبریزی تعلق داشته باشد، به خصوص که در همة موارد نام مؤلف با ابهام آمده است. [۳۷]
منزوی، خطی، ج۳، ص۲۰۲۲.
[۳۸]
منزوی مشترک، ج۱۴، ص۳۰۲-۳۰۳.
[۳۹]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۶۵ - ۶۶، تهران، ۱۳۱۴ش.
[۴۰]
خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج۵، ص۵۲۲۰، تهران، ۱۳۵۵ش.
۴ - فهرست منابع(۱) شیخ آقابزرگ تهرانی، الذریعة. (۲) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش. (۳) محمدبشیر حسین، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور، ۱۹۷۳م. (۴) غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ش. (۵) غیاث‌الدین خواندمیر، خلاصةالاخبار، به کوشش گویا اعتمادی، کابل، ۱۳۴۵ش. (۶) دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، به کوشش ادواردبراون، لیدن، ۱۳۱۸ق. (۷) محمد مظفر حسین صبا، تذکرة روز روشن، به کوشش محمد حسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش. (۸) محمد صدیق حسن خان، نگارستان سخن، به کوشش محمد عبدالمجیدخان، کلکته، ۱۲۹۳ق. (۹) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۵۶ش. (۱۰) علی حسن خان، صبح گلشن، به کوشش محمد عبدالمجیدخان، کلکته، ۱۲۹۵ق. (۱۱) علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش. (۱۲) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۵ش. (۱۳) منزوی، خطی. (۱۴) منزوی مشترک. (۱۵) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۴۴ش. (۱۶) علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک، شم ۴۳۰۴. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۴۶۶۰. |